مارگزیدگی زمانی رخ می دهد که مار نیش خود را وارد پوست فرد کند و از آن طریق، زهر مار وارد بدن گردد. در این موقع مراقبت های پزشکی برای فرد آسیب دیده ضروری است و اگر فرد به سرعت تحت درمان قرار نگیرد، نیش مار می تواند باعث مرگ فرد شود.
مارگزیدگی به معنی گزیدگی انسان یا جانور با نیش مار و ورود سم مار به بدن است. سم مار در واقع بخشی از بزاق مار است.مارگزیدگی زمانی رخ می دهد که مار نیش خود را وارد پوست فرد کند و از آن طریق، زهر مار وارد بدن گردد. در این موقع مراقبت های پزشکی برای فرد آسیب دیده ضروری است و اگر فرد به سرعت تحت درمان قرار نگیرد، نیش مار می تواند باعث مرگ فرد شود.
الف: تفاوت مارهای سمی و غیر سمی:
1-مارهای سمی سری سه گوش (مثلثی) دارند .در حالیکه مارهای غیر سمی سری باریک یا مدور دارند.
2-مارهای سمی بین دو چشم خود و در محل بینی دارای حفره ای می باشند در حالی که مارهای غیر سمی این حفره را ندارند.
3-مردمک چشم مارهای سمی بیضی با یک خط عمودی (مانند چشم گربه) ولی مارهای غیر سمی مدور می باشد.
4- مارهای سمی در ناحیه دم خود یک ردیف فلس دارند در حالیکه مارهای غیر سمی در ناحیه دم خود دارای چند ردیف فلس می باشند.
5-مارهای سمی دارای دندان نیش می باشند که باعث سوراخ شدن پوست و تزریق زهر در بدن میشود در حالیکه اثر گزش مارهای غیرسمی بیشتر بصورت یک ردیف دندان می باشد.
6-علیرغم تمامی این موارد برخی از گونه مارهای سمی وجود دارد که ممکن است نشانه های بالا را نداشته باشند.لازم به یادآوری است که رنگ و اندازه مارها دلیلی بر سمی یا غیر سمی بودن آنها نیست.
ب: برخی عوارض مهم گزش مارهای سمی:
زهر مار دارای مواد خطرناکی است که ممکن است با اختلال در انعقاد خون باعث ایجاد خونریزی در بخشهای مختلف بدن شود.همچنین برخی از این مواد باعث تاثیر نامطلوب بر اعصاب شده و می تواند باعث ایجاد فلج در عضلات از جمله فلج عضلات تنفسی شود.تخریب سلولهای مختلف بدن از جمله سلولهای خونی ، سلولهای عضلانی در صورت ایجاد خود مممکن است باعث صدمه رساندن به کلیه و ایجاد نارسایی کلیوی گردد.تشنج ، اختلال دید ، اختلال در تکلم ، مشکل بلع و درد شکم نیز از دیگر عوارض سم مار می باشد. اختلال در کارکرد قلب ، افت فشار خون و شوک از دیگر عواقب خطرناک این حادثه می باشد.
ج:مارهای ایرانی
تاکنون در حدود 20 نوع مار سمی خطرناک در ایران شناسایی شده است که 6 گونه آن از فراوانی و خطر بیشتری برخوردار می باشد.این شش گونه شامل کفچه مار، مار جعفری،گرزه مار،مار شاخدار ،افعی زنجانی و افعی قفقازی می باشند که هر یک در مناطق خاصی از ایران بیشتر دیده میشود.پادزهر (سرم ضد زهر مار)ساخته شده در ایران در صورت استفاده بموقع و مناسب میتواند زهر این شش گونه را بخوبی خنثی نماید. با توجه به افزایش آگاهی های جامعه و وجود امکانات مطلوب درمانی (از جمله سرم پلی والان ضد زهر مار)در حال حاضر میزان مرگ و میر ناشی از مارگزیدگی نسبت به قبل بسیار کمتر شده است.
د: در مواجهه با فرد مارگزیده ،چه اقداماتی را بصورت اولیه انجام دهیم:
1-اولین کار دور نمودن فرد آسیب دیده و خودمان از محل برای پیشگیری از حمله مجدد مار می باشد.
2-حفظ آرامش خود و فرد آسیب دیده بمنظور پیشگیری از حرکت و تقلای زیاد فرد تا باعث افزایش گردش خون و انتشار سریعتر سم مار نشود.
3-قرار دادن فرد مصدوم در حالت درازکش یا نشسته و همچنین قرار دادن عضو آسیب دیده پایین تر از قلب و در حالت افقی
4- بی حرکت کردن عضو آسیب دیده با آتل و همچنین بستن باند یا پارچه یا تورنیکه در بالای محل گزش جهت کاهش سرعت انتشار زهر(بانداژ یا تورنیکه نباید خیلی محکم بسته شود بنحوی که یک انگشت براحتی امکان عبور از زیر آن را داشته باشد)
5-خارج ساختن لباسهای خیلی تنگ و مواردی همچون ساعت و انگشتر و دیگر زیورآلات بیمار
6- شستشوی محل گزش با آب و صابون
7-استفاده از برانکارد در صورت نیاز به حمل فرد مصدوم
8-انتقال هرچه سریعتر فرد مصدوم به مراکز درمانی
9-در صورت ایست قلبی انجام عملیات احیای قلبی تنفسی
ه: در مواجهه با فرد مارگزیده چه کارهایی نباید انجام دهیم:
1-خودداری از تلاش برای گرفتن یا کشتن مار (بخصوص اگر تجربه ای در این زمینه ندارید)
2-در صورت کشتن مار از جابجا کردن آن با دست خودداری کنید .گفته میشود که امکان گزیدگی توسط مار حتی تا یکساعت بعد از مرگ مار وجود دارد.
3-پرهیز از هرگونه دستکاری زخم ناشی از مارگزیدگی
4-هیچگاه با استفاده از مکش دهانی برای خارج کردن سم مار اقدام نکنید.(در صورت وجود پمپ مکنده مخصوص در دقایق اول حادثه اینکار میتواند تا 50٪ از جذب سم مار کم کند)
5-انجام شوک الکتریکی نباید صورت پذیرد.
6-بکار بردن مواد شیمیایی یا گیاهی موضعی
7-کمپرس سرد با استفاده از کیسه یخ
8-سفت بستن تورنیکه یا بانداژ به دور اندام آسیب دیده
9-ایجاد برش یا خراش یا سوراخ در محل گزیدگی
و: پیشگیری از مارگزیدگی :
1-در فصول گرم سال در هنگام طبیعت گردی در مکانهای خنک و سایه دار ، سنگهای کنار چشمه ،شکاف کوه ها و ...دقت بیشتری برای اطمینان از عدم وجود مار داشته باشید.
2-در هنگام عبور از میان علف های بلند با استفاده از عصا و یا چوب بلند و ضربه به سنگها مواظب وجود مار باشید.
3-پوشیدن کفشهای دارای ساق بلند مانند چکمه و پوتین و استفاده از جورابهای ضخیم در کاهش موارد مارگزیدگی موثر است.(بخش عمده ای از مارگزیدگیها در زیر زانو اتفاق می افتد)
4- از دست بردن زیر توده های سنگ یا علف اجتناب کنید . محل زندگی بسیاری از مارها در این مکانها می باشد.
5-در مکانهایی که زیستگاه مار است کوله پشتی و لباسها را روی زمین رها نکنید.
6- در محلهایی که امکان وجود مار هست هنگام پوشیدن کفشها باید داخل آنرا به دقت وارسی نمود.
7-در صورت استفاده از چادر در طبیعت حتما" در آن را بسته و کفش و دیگر وسائل را در بیرون چادر روی زمین رها نکنید.
7-از دست زدن به مار سمی مرده بویژه در ساعتهای اولیه مرگ آن پرهیز نمایید.
8-اوج فعالیت مارها در تاریکی هواست بنابراین در زمان پیاده روی های شبانه باید دقت بیشتری نمود.